آموزش ادبیات دوازدهم | آموزش درس به درس ادبیات دوازدهم : درس پنجم : دماوندیه : با نام و یاد خدا .  با توجه به درخواست زیاد شما عزیزان بابت قرار دادن درس جدید ادبیات دوازدهم ، در این قسمت به درس پنجم این کتاب خواهیم پرداخت. توجه داشته باشید که تمامی نکات این درس را به خوبی در ذهن خود به خاطر بسپارید. منتظر نظرات و پیشنهادات شما هستیم .

درس پنجم : دماوندیه

1- ای دیو سپید پای در بند      ای گنبد گیتی ای دماوند

قلمرو زبانی دیو سپید : آخرین مرحله از هفت خوان رستم ( مرحله ۱: رخش ، شیر را می کشد

۲- غلبۂ تشنگی بسیار بر رستم و رفع تشنگی ۳- رستم، اژدها را می کشد. ۴- کشته شدن زن جادوگر به دست رستم ۵- گرفتاری اولاد دیو به دست رستم ۶- جنگ با ارژنگ دیو ۷- دیو سپید به دست رستم کشته می شود. )

پای در بند : گرفتار / گنبد : عمارت مدور اسپید : فرایند واجی ابدال / پای دربند : وندی مرکب ) قلمرو ادبی: تشخیص : ای دیو سپید ، ای گنبد گیتی ، ای دماوند ( هر موجودی غیر از انسان مورد خطاب قرار بگیرد، تشخیص است ) کنایه : پای در بند بودن / استعاره : گنبد گیتی (گیتی مانند عمارتی است که گنبد دارد) تلمیح به دیو سپید شاهنامه / اغراق : دماوند گنبد گیتی باشد ( اغراق در بلند بودن ) تشبیه : دماوند مانند گنبد گیتی است . قلمرو فکری : ای دماوند که همانند دیو سفید گرفتار هستی و همانند بام جهان بلندی

۲- از سیم به سر یکی گله خود      زآهن به میان یکی کمربند

قلمرو زبانی ؛ سیم : نقره / كله خود، کلاه جنگی | آهن : سنگ ها و صخره ها میان : کمر ، وسط | | قلمرو ادبی؛ استعاره : سیم ( برف ها مانند نقره سفید هستند) ، آهن ؛ سنگ ها و صخره ها / تشبیه : سیم مانند کلاه خود است. / ایهام : میان ۱- میانه کوه ۲- کمرا کمر بند : مرکب | كله خود ؛ ساده / تناسب: سر، کلاه خود - سیم ، آهن - میان ، کمربند قلمرو فکری : برف بر قله ات همانند کلاه جنگی مردجنگجو نشسته است. سنگ ها و صخره ها همانند کمر بندی آهنیٹی هستند که به کمر بسته ای

۳- تا چشم بشر نبیندت روی بنهفته به ابر، چهر دل بند 

قلمرو زبانی : تا: به دلیل این که آت : مضاف اليه ( روی تو ) ابنهفته : ماضی نقلی « بنهفته ای » قلمرو ادبی: سن تعلیل : دلیل بلندی کوه دماوند را این می داند که چشم بشر چهره او را نبیند، ا تناسب: چشم ، چهر


د روی قلمرو فکری : به دلیل این که انسان ها رویت را نبینند چهره زیبای خود را در میان ابرها پنهان کرده ای

۴- تا وارهی از دم ستوران وین مردم نحس دیو مانند

قلمرو زبانی : وارهی : رها بشوی ادم : سخن استور چهارپا / نحس : شوم ، نامبارک | دیو مانند؛ مانند دیوا قلمرو ادبی مجاز : دم / استعاره : ستوران ( انسان ها مانند ستور هستند) / تشبیه : مردم مانند دیو شوم هستند. ادم : ایهام 1- سخن ۲- نفس قلمرو فکری : برای این که از هم صحبتی با انسان های حیوان صفت و مردم دیو مانند رها شوی

۵- با شیر سپهر بسته پیمان با اختر سعد کرده پیوند

قلمرو زبانی ؛ سپهر : آسمان اشير سپهر : خورشید / اختر سعد : سیاره مشتری ا قلمرو ادبی: استعاره : شیر سپهر : خورشید | تشخیص : با خورشید پیمان ببندد/ کنایه : پیمان بستن با خورشید کنایه از ارتفاع گرفتن / اغراق : با خورشید پیمان بستن و با سیاره مشتری پیوند بستن حسن تعلیل : دلیل ارتفاع دماوند پیمان بستن با خورشید بیان شده است قلمرو فکری : با خورشید عهد و پیمان دوستی بسته ای و با سیاره مشتری آشنایی برقرار کرده ای.

۶- چون گشت زمین ز جور گردون    سرد و سیه و خموش و آونده

قلمرو زبانی : چون : وقتی اجور : ظلم اگردون : آسمان / آوند : آنگ ، آویزان ، آویخته قلمرو ادبی: تشخیص: آسمان به زمین ستم بکند. | تضاد : زمین و گردون اتشخیص : زمین خفه شده احسن تعليل : دلیل معلق بودن زمین جور گردون بیان شده است قلمرو فکری ؛ وقتی زمین از ظلم و ستم آسمان این گونه سرد و سیاه ساکت و معلق شد

۷- بنواخت ز خشم بر فلک مشت     آن مشت تویی تو ای دماوند

قلمرو زبانی : بنواخت : زد / فلک : آسمان | قلمرو ادبی: تشخیص : زمین از روی خشم مشت بنوازد ، ای دماوند / تناسب: بنواخت ، مشت احسن تعلیل : دلیل بوجود آمدن دماوند مشت زدن زمین به آسمان بیان شده است / تشبیه : دماوند به مشت قلمرو فکری ؛ زمین از شدت خشم مشتی به سوی آسمان کوبید، ای کوه دماوند آن مشت تو هستی

۸- تو مشت درشت روزگاری    از گردش قرنها پس افکند

قلمرو زبانی ؛ مشت درشت : مشت گره کرده اپس افکند؛ پس افکنده ، میراث | | قلمرو ادبی؛ تشبیه : تو مانند مشت هستی / تشخیص روزگار مشت گره کرده داشته باشد / واج آرایی ش قلمرو فکری : ای کوه دماوند تو مشت گره کرده روزگار هستی که میراث قرن های گذشته است

9- ای مشت زمین بر آسمان شو   بر وی بنواز ضربتی چند

قلمرو زبانی : شو : برواضربتی چند ؛ چند ضربه « چند صفت مبهم »/ وی : آسمان قلمرو ادبی: تشخیص : ای مشت زمین امشت زمین: استعاره از دماوند / استعاره : زمین مشت دارد |کنایه : بر آسمان شو ارتفاع بگیر


قلمرو فکری : ای کوه دماوند به سوی آسمان برو و چند ضربه ی سخت بر آسمان بزن( چون بر زمین ستم کرده است)

۱۰- نی نی تونه مشت روزگاری ای کوه نی أم ز گفته خرسند

قلمرو زبانی ؛ نی نی : نه نه انی ام ؛ نیستم قلمرو ادبی؛ تشخیص : ای کوه قلمرو فکری : نه نه ، تو مشت روزگار نیستی، از این سخن خود راضی نیستم.

۱۱- توقلب فسرده زمینی از درد، ورم نموده یک چند

قلمرو زبانی ؛ فسرده : یخ زده ، منجمد اورم ؛ برآمده || قلمرو ادبی: تشبيه : تو مانند قلب هستی / تشخیص : زمین قلب داشته باشد ، ایهام : فسرده : الف) یخ زده ب)| افسردها استعاره : ورم استعاره از بلندی و قله کوه | تناسب : درد و ورم احسن تعلیل : دلیل یخ زده بودن قله درد و رنج بیان شده است قلمرو فکری : ای دماوند تو قلب یخ زده زمین هستی که از شدت درد و ورم نموده ای

۱۲- تا درد و ورم فرو نشیند کافور بر آن ضماد کردند

قلمرو زبانی : تا: به دلیل آن که | کافور: نوعی عطر سفید رنگا ضماد : مرهم ، دارو که بر جراحت نهند . ضماد کردن : بستن چیزی بر زخم، مرهم نهادنا قلمرو ادبی؛ استعاره : کافور ( برف ها مانند کافور هستند ) قلمرو فکری : برای این که درد و ورم تو از بین برود ، مرهمی از کافور بر روی آن گذاشته اند

۱۳- شو منفجرای دل زمانه وان آتش خود نهفته مپسند

قلمرو زبانی : منفجر شو: قیام کن / آتش : خشم قلمرو ادبی: تشخیص ای دل زمانه ، زمانه دل داشته باشد. | استعاره : آتش استعاره از درد و رنج قلمرو فکری: ای کوه دماوند، قیام کن و آن آتش خشم درون خود پنهان نکن

۱۴- خامش منشین، سخن می گوی افسرده مباش، خوش همیخند

قلمرو ادبی؛ تشخیص ؛ سخن گفتن و خندیدن کوه قلمرو فکری ؛ ساکت نباش و اعتراض کن، غمگین مباش و شادمان باش.

۱۵۔ پنهان مکن آتش درون را زین سوخته جان، شنو یکی پند

قلمرو زبانی ؛ سوخته جان ؛ شاعر جان سوخته / قلمرو ادیی: استعاره : آتش استعاره از درد و رنج قلمرو فکری : آتش خشم خود را پنهان نکن ، از این شاعر دل سوخته ، پندی بشتو.

۱۶- گر آتش دل نهفته داری سوزد جائت، به جانت سوگند

قلمرو زبانی : آتش دل : خشم و اعتراض | قلمرو ادبی؛ استعاره : آتش استعاره از درد و رنج تناسب : آتش و سوزد اکنایه : جانت می سوزد « نابود می شوی» قلمرو فکری ؛ اگر آتش خشم خود را پنهان نگه داری ، به جانت سوگند می خورم که نابود خواهی شد


17- ای مادر سر سپید، بشنو    این پند سیاه بخت فرزند

قلمرو زبانی ؛ سر سپید: برف های قله کوه اسیاه بخت فرزند : فرزند بخت سیاه « شاعر خود را فرزند بخت سیاه دماوند می داند» / قلمرو ادبی: استعاره : مادر - کوه دماوند مانند مادر است ایهام : سر سپید ۱- موی سفید ۲- قله پر برف / کنایه : سر سپید : پیر ا تضاد: سیاه و سفید قلمرو فکری : ای کوه دماوند، پند این فرزند سیاه بخت را بشنو

۱۸۔ برکش ز سر این سپید معجر بنشین به یکی کبود اورند

قلمرو زبانی : برکش ؛ بردار امعجر : روسری به سر پوش / اورند : اورنگ ، تخت ، سریرا قلمرو ادبی: استعاره : سپید معجر« برف » | مجاز : « اورند » مجاز از شکوه و شوکت . کبود اورند: استعاره از آسمان بنشین به یکی کبود اورند؛ کنایه از قدرت یافتن قلمرو فکری : آن روسری را از سرت بردار( قیام کن) و بر تخت فرمانروایی بنشین

۱۹- بگرای چو اژدهای گرزه بخروش چو شرزه شیر ارغند

قلمرو زبانی : بگرای : حمله کن اگرزه : ویژگی نوعی مار سمی و خطرناک اشرزه : خشمگین و خطرناک ا ارغند : خشمگین و قهرآلود قلمرو ادبی: تشبيه : مانند اژدها حمله کن چون شیر بخروش اواج آرای ش قلمرو فکری ؛ حمله کن همانند اژدهایی زهر آلوده و همچون شیری خشمگین بخروش

۲۰- بفکن زپی این اساس تزویر بگسل زهم این نژاد و پیوند

قلمرو زبانی : تزوير: ريا ، دورویی ایگسل : پره کن ، جدا کن / قلمرو ادبی؛ استعاره : تزوير مانند بنایی است که پایه و اساس دارد بگسل زهم : کنایه از نابود کن قلمرو فکری ؛ این بنای دو رویی را از بیخ و بن بركن ( حکومت شاهنشاهی) و این نسل و تبار را ویران کن

۲۱- برکن ز بن این بنا که باید       از ریشه، بنای ظلم بر کند

قلمرو زبانی ؛ برکن : نابود کن قلمرو ادبی؛ استعاره : ينا ( حکومت شاهنشاهی مانند با است) / تشبیه : بنای ظلم ( ظلم مانند بنایی است ) واج آرایی ب قلمرو فکری : این حکومت ستم شاهنشاهی را ویران کن چرا که بنای ظلم و ستم باید نابود شود.

۲۲- زین بیخردان سفله بستان داد دل مردم خردمند

قلمرو زبانی ؛ بی خردان : افراد بی خرد اسيفله : پست و فرومایه / داد: حق و عدالت قلمرو ادبی: واج آرایی در کسره و د/ تضاد بخرمند وسفله قلرو فکری : حق مردمان خردمند ستم دیده را از این ستمگران بی خرد بگیر( نابودشان کن) محمد تقی بهار

کارگاه متن پژوهی


قلمرو زبانی

1- معادل معنایی واژه های مشخص شده را در متن درس بیابید.

سرير (اورند )ملک عطا داد کردگار تو را

به جای خویش دهد هر چه کردگار دهد

دردناک است که در دام شغال افتد شیر

یا که محتاج فرومایه(سفله) شود مرد کریم



۲- از متن درس، چهار ترکیب وصفی که اهمیت املایی داشته باشند، بیابید و بنویسید. بی خردان سفله - این اساس - مردم نحس - قلب فسرده

۳- در بیت های زیر ، ترکیب های اضافی را مشخص کنید

الف) تو مشت درشت روز کاری از گردش قرن ها پس افکند

ب) زین بی خردان سفله بستان داد دل مردم خردمند

مشت روزگار - گردش قرن ها - داد دل - دل مردم

قلمرو ادبی

1- در کدام بیت آرای «حسن تعلیل» به کار رفته است؟ دلیل خود را بنویسید.

بیت های سوم - پنجم - هفتم - یازدهم و دوازدهم

۲- در بیت های زیر، استعاره ها را مشخص کنید و مفهوم هر یک را بنویسید.

الف) از سیم یکی گله خود زآهن به میان یکی کمربند سیم ؛ برف / گله ځود : قله | آهن سنگ ها و صخره ها ب) پنهان مکن آتش درون را زین سوخته جان شنو یکی پند آتش ؛ درد و رنج

۳- شعر های «دماوندیه» و « مست و هشیار» را از نظر قالب مقایسه کنید.

شعر «دماوندیه » در قالب قصیده سروده شده است و شعر « مست و هشیار » در قالب قطعه، محتوای هر دو بیان مسائل اجتماعی است

قلمرو فکری :

١- محمد تقی بهار شعر دماوندیه را در سال ۱۳۰۱ هجری شمسی سرود. در این سال به تحریک بیگانگان ، هرج و مرج قلمی و اجتماعی و هتاکی ها در مطبوعات و آزار وطن خواهان و سستی کار دولت مرکزی بروز کرده بود. بهار این قصیده را با تأثیر پذیری از این معانی گفته است ؛ با توجه به این نکته ، به پرسش های زیر پاسخ دهید. الف) مقصود شاعر از «دماوند» و «سوخته جان» چیست؟ | دماوند : روشنفکران جامعه سوخته جان : خود شاعر ب) چرا شاعر خطاب به « دماوند » چنین می گوید « تو قلب فسرده زمینی از درد، ورم نموده یک چنده ؟ آنراقلب زمین می داند که به خاطر درد و رنج جامعه یخ زده می داند ۲- معنی و مفهوم بیت زیر را به نثر روان بنویسید. بفکن زپی این اساس تزویر پگسل ز هم این نژاد و پیوند ٣- مفهوم مشترک سروده های زیر را بنویسید


الف) شو منفجر ای دل زمانه وان آتش خود نهفته مپسند

ب) دلا خموشی چرا ؟ چو خم نجوشی چرا؟ برون شد از پرده راز ، تو پرده پوشی چرا؟

توصیه به مبارزه و قیام علیه ظلم و بیداد و پرهیز از سکوت

بهار عارف قزوینی